Эксгумация Катыни. Археологические и эксгумационные работы

KRZYSZTOF PERSAK,
EKSHUMACJE KATYŃSKIE
PRACE
ARCHEOLOGICZNO-
EKSHUMACYJNE W CHARKOWIE,
KATYNIU I MIEDNOJE W LATACH 1991–1996 I ICH WYNIKI

Персак Кшиштоф,
Эксгумация Катыни.
Археологические и эксгумационные работы в Харькове,
Катыни и Медном в 1991-1996 годах и их результаты.

Chociaż sowieckie sprawstwo Zbrodni Katyńskiej nie ulegało wątpliwości
od chwili jej ujawnienia w kwietniu 1943 r., trzeba było czekać
niemal poł wieku, zanim z moskiewskich archiwow wydostały się
na światło dzienne dokumenty pozwalające wyjaśnić okoliczności
mordu i odkryto nieznane dotąd miejsca pochowku polskich jeńcow
obozow w Starobielsku i Ostaszkowie. Stało się to możliwe w schyłkowym
okresie ZSRS, w atmosferze gorbaczowowskiej głasnosti, gdy
rządzący na Kremlu znaleźli się pod naciskiem nie tylko żądań płynących
z Polski, ale i własnego społeczeństwa, upominającego się
o pamięć o ofiarach stalinizmu. Olbrzymią rolę w tych staraniach odgrywało
Stowarzyszenie „Memoriał”.


Przełomowe znaczenie miał ogłoszony 13 kwietnia 1990 r. komunikat rosyjskiej agencji
prasowej TASS przypisujący sprawstwo mordu w Katyniu stalinowskiemu NKWD
z Ławrientijem Berią i Wsiewołodem Mierkułowem na czele. Tego samego dnia prezydent
ZSRS Michaił Gorbaczow wręczył ówczesnemu prezydentowi RP, Wojciechowi Jaruzelskiemu,
kopie list wysyłkowych, na podstawie których jeńcy z Kozielska, Ostaszkowa
i Starobielska byli kierowani „do dyspozycji” zarządów NKWD w Smoleńsku, Kalininie
(Twerze) i Charkowie, odpowiedzialnych za przeprowadzenie egzekucji1. Gesty te uczyniono
pod presją informacji o mających się ukazać publikacjach rosyjskich historyków,
dowodzących sowieckiego sprawstwa mordu. Mimo takich okoliczności wydania komunikatu
TASS i jego dość pokrętnej formuły, enuncjacja ta oznaczała przyjęcie przez władze
sowieckie odpowiedzialności za Zbrodnię Katyńską. Tym samym zostało złamane obowiązujące
dotąd w ZSRS tabu.
Dalsze wydarzenia potoczyły się lawinowo. Już w czerwcu i lipcu 1990 r., w wyniku
poszukiwań prowadzonych wiosną tego roku przez polskich i rosyjskich dziennikarzy
oraz działaczy „Memoriału”, władze KGB w Charkowie i Kalininie ofi cjalnie potwierdziły
istnienie w pobliżu podcharkowskiego osiedla Piatichatki oraz koło wsi Miednoje
pod Kalininem miejsc pochówku rozstrzelanych Polaków. Równolegle dwie prokuratury
okręgowe (charkowska i kalinińska) prowadziły postępowania wyjaśniające w sprawie
tych zbrodni.
Warto podkreślić, że już 20 czerwca przesłuchano Mitrofana Syromiatnikowa, który uczestniczył w Charkowie w egzekucjach polskich oficerów2. Jesienią 1990 r. śledztwo w sprawie Zbrodni Katyńskiej przejęła Naczelna Prokuratura Wojskowa ZSRS i w pierwszych latach prowadziła je z dużym zaangażowaniem (do kwietnia 1991 r. powstało sto tomуw akt).


1 W przypadku Starobielska było to zestawienie akt personalnych pomordowanych jeńców.
2 Z protokołu przesłuchania Syromiatnikowa wynika, że postępowanie prokuratury charkowskiej rozpoczęto już 6 III 1990 r. Zob. Katyń. Dokumenty zbrodni, t. 2: Zagłada marzec–czerwiec 1940, red. W. Materski i in., Warszawa 1998, s. 473. Świadek był oddziałowym więzienia wewnętrznego NKWD w Charkowie i doprowadzał polskich oficerów na miejsce egzekucji. Za „skuteczne wypełnienie zadań specjalnych” otrzymał nagrodę pieniężną.


W wyniku ustaleń zapadłych jesienią 1990 r. na szczeblu międzypaństwowym (po wizycie ministra spraw zagranicznych Krzysztofa Skubiszewskiego w Moskwie) Prokuratura Generalna RP uzyskała w rosyjskim śledztwie status prokuratury posiłkowej.
Oznaczało to, że polscy prokuratorzy i eksperci będą mogli uczestniczyć w zaplanowanych na lato 1991 r. pracach ekshumacyjnych. Taka formuła polskiego udziału w rosyjskim śledztwie pociągała jednak za sobą konieczność podporządkowania się narzuconym przez gospodarzy ograniczeniom co do czasu trwania i zakresu prac poszukiwawczo-ekshumacyjnych, zarуwno jeśli chodzi o objęty nimi teren, jak i prowadzone czynności.
Z tego powodu badania terenowe prowadzone w 1991 r. w Charkowie i Miednoje (w Katyniu wуwczas ekshumacji nie przeprowadzono) miały limitowany zasięg, choć i tak polska ekipa, przy milczącej akceptacji rosyjskich prokuratorуw wojskowych, przejęła w nich inicjatywę i merytoryczne kierownictwo, wykraczając niekiedy poza ustalone wcześniej ramy. Z polskiego punktu widzenia najważniejszym celem prac było potwierdzenie, że we wskazanych przez władze rosyjskie miejscach rzeczywiście spoczywają szczątki polskich jeńcуw – ofiar Zbrodni Katyńskiej.
Druga faza ekshumacji katyńskich, na znacznie większą skalę, miała miejsce w latach 1994–1996 i objęła wszystkie trzy miejsca pochуwku polskich jeńcуw zamordowanych w 1940 r. (nadal nieznane pozostają miejsca ukrycia zwłok więźniуw zabitych na podstawie tej samej decyzji Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca tego roku, choć pewne ślady wiodą w kierunku Kuropat pod Mińskiem i Bykowni pod Kijowem). Prace te odbywały się już w zmienionych warunkach, po rozpadzie ZSRS. Podstawy formalno-prawne do ich przeprowadzenia dały podpisane na początku 1994 r., po długotrwałych negocjacjach, umowy między rządem RP a rządami Rosji i Ukrainy, dotyczące upamiętnienia ofiar wojny i represji oraz przewidujące powstanie cmentarzy w Charkowie, Katyniu i Miednoje. Dlatego jednym z istotnych celуw ekshumacji było zlokalizowanie wszystkich grobуw masowych i wyznaczenie terenu przyszłych cmentarzy.
Przeprowadzone w Charkowie, Katyniu i Miednoje prace archeologiczno-ekshumacyjne – oprуcz ich znaczenia dowodowego dla toczącego się śledztwa i wymiaru moralnego jako etapu na drodze do godnego upamiętnienia ofiar mordu (polskie cmentarze wojenne otwarto tam w 2000 r.) – przyniosły ogrom źrуdeł materialnych, poszerzających wiedzę o okolicznościach Zbrodni Katyńskiej. Dokonane znaleziska oraz poczynione obserwacje archeologiczne, antropologiczne i sądowo-lekarskie pozwalają weryfi kować dane pochodzące od świadkуw i ze źrуdeł archiwalnych oraz dostarczają nowych informacji, ktуrych brak w znanych dotychczas dokumentach – zarуwno na temat modus operandi zbrodni, jak i pуźniejszej historii miejsc tajnego pochуwku ofiar.
Celem niniejszego artykułu jest sumaryczne zestawienie, w oparciu o dość rozproszoną literaturę przedmiotu, podstawowych informacji o przebiegu i rezultatach ekshumacji w Charkowie, Katyniu i Miednoje oraz zwrуcenie uwagi na najważniejsze płynące z nich wnioski 3.
Trzeba zauważyć, że chociaż wszystkie prowadzone badania terenowe były skrupulatnie dokumentowane, istnieją duże dysproporcje, jeżeli chodzi o zakres opracowania i publikacji ich wynikуw. Prace w Charkowie i Katyniu zostały po kilku latach podsumowane autorskimi lub 3 Zob. wykaz literatury na końcu niniejszego artykułu.



zbiorowymi monografi ami4. W przypadku badań w Miednoje brak, niestety, analogicznego opracowania

Хотя советская ответственность за совершение Катынского преступления не оставляла никаких сомнений с момента его обнаружения захоронений в апреле 1943 года, нам пришлось ждать почти полвека, когда из московских архивов появились
на свет документы, необходимые для прояснения обстоятельств
убийства польских офицеров и обнаружились ранее неизвестные захоронения польских военнопленных из лагерей в Старобельске и Осташкове. Это стало возможным в последний период существования СССР, в горбачевской период гласности, когда
правители в Кремле оказались под давлением не только польских требований, но и собственного общества, желавшего восстановления
памяти о жертвах сталинизма. Большую роль в этих усилиях играет общество «Мемориал».


Переломное значение имело сообщение 13 апреля 1990, когда российское информационное агентство ТАСС сообщило в вине сталинского НКВД в катынском преступлении, главную роль в этом играли Лаврентий Берия и Всеволод Меркулов. В тот же день президент
СССР Михаил Горбачев передал тогдашнему президенту Польши Войцеху Ярузельскому, копии конвойных списков, в которых перечислялись заключенные из Козельска, Осташкова и Старобельска, направленные «в распоряжении» управлений НКВД по Смоленской, Калининской (ныне Тверской) и Харьковской областям, ответственныем за проведение казней 1. Эти жесты были сделаны под давлением информации о предстоящих публикациях русских историков, доказавших советскую вину в убийствах. Несмотря на такие обстоятельства и довольно запутанные выражения ТАСС, это означало признание советский ответственность за преступления в Катыни. Таким образом была нарушено существовавше до того времени в СССР табу.
Дальнейшие события развивались стремительно. Уже в июне и июле 1990 года, в результате
исследований, проведенных той весной польскими и русскими журналистами и активистами «Мемориала», управления КГБ в Харькове и Калинине официально подтвердили существование близ населенных пунктов Пятихатки Медное захоронений казненных поляков. Параллельно с этим, две прокуратуры (харьковская и калининская) начали расследования этих преступлений. Стоит отметить, что уже 20 июня был проведен допрос Митрофана Сыромятникова, участвовавшего в казнях поляков в Харькове 2. Осенью 1990 года расследование взяла на себя Главная Военная Прокуратура СССР, и в первые годы вела его очень ответственно (к апрелю 1991 года дело насчитывало уже сто томов).

1. В случае Старобельска это был спискок расстрелянных заключенных.
2. Из протокола допроса Сыромятникова следует, что расследование в Харькове началось уже 6 марта 1990 (Zob. Katyń. Dokumenty zbrodni, t. 2: Zagłada marzec–czerwiec 1940, red. W. Materski i in., Warszawa 1998, s. 473.) Свидетель был надзирателем во внутренней тюрьме НКВД
в Харькове и сопровождал польских офицеров на место казни. За "образцовое выполнение специальных заданий" он получил денежную премию.

В результате установления взаимопонимания на государственном уровне осенью 1990 года (после визита министра иностранных дел Скубишевского в Москву), Генеральная прокуратура Польши получила в российском расследовании статус вспомогательной прокуратуры.
Это означало, что польские прокуроры и эксперты будут иметь возможность участвовать в запланированных на лето 1991 года эксгумационных работах. Такая формула польского участия в российском расследовании, однако, влечет за собой определенные ограничения в отношении возможности проведения собственного расследования, также в отношении продолжительности и масштабов поиска и эксгумации.
По этой причине объем полевых исследований, проведенных в 1991 году в Харькове и Медном (эксгумации в Катыни тогда мы не проводили) имели ограниченный охват, хотя польская команда, и так, с молчаливого одобрения военной прокуратуры России, взяла на себя инициативу и руководстово деятельностью, иногда выходящей за рамки ранее установленных условий. С польской точки зрения, основной целью работы было подтвердить, что определенных властями России местах на самом деле находятся останки польских военнопленных - жертв Катынского преступления.
Второй этап эксгумации в Катыни, в гораздо большем масштабе, произошел в 1994-1996 годах, тогда исследовались все три места расстрела польских военнопленных, убитых в 1940 году (до сих пор неизвестными остаются другие места захоронения польских военнопленных, убитых в соответствии с решением Политбюро ВКП (б) от 5 марта этого года, хотя некоторые данные указывают в направлении Куропат под Минском и Быковни под Киевом). Эта работа проходила уже в изменившихся условиях после распада СССР. Формальные и правовые основы для действий дало подписанные в начале 1994 года после длительных переговоров, соглашений между польским правительством и правительствами России и Украины, направленных на уважение памяти жертв войн и репрессий, а также на создание кладбищ в Харькове, Катыни и Медном. Поэтому одной из важных целей эксгумации было найти все массовые захоронения и определение мест для будущих кладбищ.
Проведенные в Харькове, Катыни и Медном археологические работы и эксгумации – не говоря об их значении для проводимого расследования и морального аспекта, как шага на пути к достойной памяти жертв массовых убийств (польские военные кладбища открыты там в 2000 году) - принесла огромные материальные доказательства, расширяя знание обстоятельств Катынского преступления. Сделанные в результате раскопок археологические, антропологические и судебно-медицинские данные позволяют уточнить данные документов и архивов, а также предоставить новую информацию, которой не было в документах, как о технологии преступления, так и на историю жертв тайной расправы.
Целью данной статьи является краткий обзор информации, разбросанной по разным литературным источникам, и предоставление основных данных о ходе и результатах эксгумаций в Харькове, Катыни и Медном, привлечение внимания к наиболее важным результатам этих работ 3.
Отметим, что все полевые работы были тщательно задокументированы. Имеются большие различия с точки зрения масштаба работ и публикации их результатов. Работы в Катыни и Харькове и были обобщены за несколько лет, их результаты опубликованы (см. библиографию в конце этой статьи) 4. По результатам работ в Медном, к сожалению, пока нет обобщающей публикации

Charkow

Cmentarz pomordowanych wiosną 1940 r. jeńcуw obozu w Starobielsku leży na terenie podcharkowskiego rekreacyjnego parku leśnego (VI strefa), przy drodze prowadzącej w kierunku Biełgorodu, ok. 12 km na pуłnoc od centrum Charkowa i 1 km na południe od należącego obecnie do tego miasta osiedla Piatichatki. Miejsce ukrycia zwłok ofiar położone jest w głębi lasu, ok. 150 m na wschуd od szosy biełgorodzkiej. Na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX w. w bezpośrednim sąsiedztwie zbudowano sanatorium KGB, a pod alejkami spacerowymi parku sanatoryjnego znajdowały się masowe groby. Chociaż w latach dziewięćdziesiątych sanatorium było już nieczynne, podczas prac ekshumacyjnych wciąż rozpoznawalne były zarysy alejek i betonowe krawężniki.
Charkуw był pierwszym (po 1943 r.) miejscem ekshumacji ofiar Zbrodni Katyńskiej, toteż w 1991 r. polska ekipa pod kierunkiem zastępcy prokuratora generalnego RP, Stefana Śnieżki, zdobywała tam nowe doświadczenia w tej bezprecedensowej akcji badawczej6. Ze strony rosyjskiej prace nadzorował zastępca naczelnego prokuratora wojskowego, gen. mjr Wiaczesław Frołow, a formalnym kierownikiem ekshumacji był prokurator, płk Aleksandr Trietiecki.



Rolę bacznych obserwatorуw pełnili funkcjonariusze KGB z Charkowa. Władze rosyjskie przeznaczyły na ekshumację w Piatichatkach zaledwie dwa tygodnie (25 lipca – 7 sierpnia). Poszukiwania prowadzono na wskazanym przez charkowski zarząd KGB terenie o powierzchni 1,3 ha, ogrodzonym metalową siatką. Był on porośnięty kilkudziesięcioletnim lasem liściastym z gęstym poszyciem leszczynowym, ktуre należało wykarczować.

Po zakończeniu w 1996 r. pełnych badań terenowych miało się okazać, że żadne z drzew nie rosło na grobie masowym. Oznacza to, że prawdopodobnie zostały posadzone przez NKWD wkrуtce po zakończeniu egzekucji Polakуw, w 1940 lub 1941 r., gdy zarysy grobуw były wyraźnie widoczne.
Dużym utrudnieniem w prowadzeniu i dokumentowaniu prac badawczych był brak dokładnych map terenu. Jedyną wskazуwkę co do położenia grobуw mogło stanowić jego ukształtowanie, zwłaszcza wszelkiego rodzaju zagłębienia i rozpadliny. Początkowo korzystano z pomocy sprowadzonego przez KGB rуżdżkarza, lecz wszystkie jego wskazania okazały się nietrafne. W rezultacie przyjęto metodę „rozproszonych wykopуw sondażowych”, co oznacza, że dokonywano ich w sposуb dość przypadkowy. Za pomocą wojskowej maszyny do kopania transzei oraz ręcznie wykonano łącznie 49 wykopуw sondażowych o głębokości 100–120 cm. Jak się pуźniej miało okazać, były one zbyt płytkie i w kilku wypadkach nie pozwoliły na odkrycie położonych głębiej grobуw. Zdarzało się też, że błędnie zinterpretowano lub przeoczono wskazujące na ich istnienie zakłуcenia naturalnej struktury gruntu i znajdujące się w ziemi przedmioty.

4 Por. A. Kola, Archeologia zbrodni. Ofi cerowie polscy na cmentarzu ofiar NKWD w Charkowie, Toruń 2005; Katyń w świetle badań terenowych 1944–1995, red. M. Głosek, Toruń 2004.
5 Marian Głosek sugeruje, że wynika to z faktu, iż badania w Charkowie i Katyniu prowadzili głуwnie specjaliści o rodowodzie akademickim, podczas gdy w Miednoje – przede wszystkim policyjni.
6 W skład polskiej ekipy badawczej wchodzili prokuratorzy: Stefan Śnieżko, płk Andrzej Komarski, Zbigniew Mielecki, Henryk Stawryłło; lekarze sądowi: dr Erazm Baran i doc. dr hab. Roman Mądro; antropolog prof. Bronisław Młodziejowski; archeolog prof. Andrzej Nadolski; ekspert-falerysta płk Zdzisław Sawicki; historyk Jędrzej Tucholski; przedstawicielka PCK Elżbieta Rejf; eksperci policyjni: inż. Jarosław Rosiak i Aleksander Załęski oraz ks. Zdzisław Peszkowski, red. Stanisław Mikke i reżyser z WFD Jуzef Gębski z ekipą filmową.




Mimo tych trudności i – być może – popełnionych błędуw poszukiwania przeprowadzone w 1991 r. zostały uwieńczone sukcesem. Odnaleziono cztery groby masowe, w ktуrych spoczywały szczątki polskich ofi cerуw ze Starobielska. Dowodziły tego znalezione w nich przedmioty, m.in. guziki wojskowe, fragmenty mundurуw (np. naramienniki), odznaczenia i odznaki, wreszcie identyfi katory wojskowe (tzw. nieśmiertelniki) oraz dokumenty i zapiski, na ktуrych widniały nazwiska osуb znanych ze źrуdeł archiwalnych jako jeńcy Starobielska. Oprуcz grobуw „polskich” odnaleziono dwa groby, w ktуrych spoczywały szczątki przedstawicieli ludności miejscowej, co stwierdzono na podstawie znajdujących się w grobach mobiliуw. Znajdowało się tam dziewiętnaście szkieletуw. Ślady na czaszkach zachowanych w obu kategoriach grobуw dowodziły, że ofiary najczęściej były pozbawiane życia strzałem w tył głowy.
Ograniczony czas badań pozwolił na pełną ekshumację tylko dwуch grobуw Polakуw.
Z jednego wydobyto szkielety 87 osуb (wykop 5/91), z drugiego 74 (wykop 22/91). Z trzeciego grobu podniesiono szczątki 4 osуb (wykop 39/91), po czym eksplorację przerwano, czwartego zaś grobu nie badano (wykop 34/91). Ponadto odnaleziono i przebadano dуł (wykop 30/91), w ktуrym zostały zakopane rzeczy zapewne odebrane ofiarom przed egzekucją – oporządzenie wojskowe, przedmioty osobistego użytku. Występujące na nich ślady nadpalenia wskazują, że przed ukryciem funkcjonariusze NKWD usiłowali je spalić. Na dnie tego zsypiska znajdowały się kości dwуch osуb. Łącznie więc z grobуw zidentyfi kowanych w 1991 r. jako „polskie” ekshumowano szczątki 167 osуb (zostały następnie pochowane w grobie nr 5).
Stan zachowania zwłok nie pozwalał na indywidualną identyfi kację zmarłych.
Liczba odnalezionych w Piatichatkach mogił i zwłok wydawała się zaskakująco mała zarуwno w stosunku do znanej liczby pomordowanych jeńcуw Starobielska (ok. 3800), jak i ze względu na skalę prac poszukiwawczych (49 wykopуw sondażowych). Sformułowano zatem hipotezę, że zwłoki ofiar mogły być pochowane w innych niż Piatichatki miejscach lub poza terenem wyznaczonym do poszukiwań. Podejrzenia te potęgował wydany przez władze sowieckie zakaz dokonywania sondaży poza ogrodzeniem. Te przypuszczenia i wątpliwości mogły zostać zweryfi kowane dopiero kilka lat pуźniej, na następnym etapie prac ekshumacyjnych.
O ile w 1991 r. ekshumacje w Charkowie podporządkowane były toczącemu się śledztwu i głуwny nacisk kładziono na zastosowanie metod sądowo-lekarskich oraz kryminalistycznych, to w latach 1994–1996 teren cmentarzyska systematycznie przebadano metodami archeologicznymi.
Pozwoliło to zrekonstruować topografi ę urządzonego przez NKWD cmentarza ofiar egzekucji i zlokalizować wszystkie znajdujące się tam masowe groby.
We wrześniu 1994 r. przeprowadzono pomiary geodezyjne i kartografi czne w celu sporządzenia dokładnych map terenu oraz sondażowe badania archeologiczne 7. Dalsze kompleksowe prace archeologiczno-ekshumacyjne toczyły się w sezonach letnich 1995 i 1996 r., łącznie przez osiem miesięcy 8. Ekipą badawczą kierował archeolog, prof. Andrzej Kola 9.

7 Wcześniej, w kwietniu 1994 r., ekipa kierowana przez doc. Mariana Głoska ekshumowała szczątki 48 Polakуw zmarłych w obozie w Starobielsku i pochowanych na starym cmentarzu w tym mieście.
8 Wspomniane prace toczyły się w następujących terminach: 2–27 IX 1994, 3 VI–22 IX 1995, 27 V–14 IX 1996 r.
9 W skład zespołu badawczego wchodzili archeolodzy: prof. Andrzej Kola, Mieczysław Gуra, Marek Urbański, prof. Maria M. Blombergowa, Jacek Dąbrowski, Wiesława Matuszewska-Kola, Wojciech Szulta, Jacek Bloch, Grzegorz Dębski; konserwatorzy zabytkуw: Małgorzata Grupa, Witold Tokarski, Magdalena Dobrowolska; antropolodzy: dr Andrzej Florkowski, Jarosław Bednarek, Beata Iwanek; lekarz sądowy dr Erazm Baran; kryminolog mjr Sławomir Stochmal; przedstawiciel PCK Andrzej Szuwarski; lekarz dr Ewa Gruner-Żarnoch; pracownicy techniczni: Robert Kola, Paweł Bielecki oraz red. Stanisław Mikke.




Zgodnie z metodologią stosowaną w archeologii na terenie badań wyznaczono siatkę arową (kwadraty o boku 10 m), stanowiącą swego rodzaju układ wspуłrzędnych umożliwiający prowadzenie ścisłej dokumentacji. Jako potencjalnie najbardziej efektywny sposуb eksploracji rozległego obszaru domniemanego cmentarza wybrano metodę sondaży wiertniczych ręcznym świdrem geologicznym o średnicy 2,5 cala. Narzędzie to umożliwiało penetrację gruntu do głębokości 5 m i uzyskanie jego przekrojowego obrazu, ujawniającego wszelkie zakłуcenia naturalnego układu warstw. W przypadku natrafienia na grуb masowy w piуrze wiertła pojawiały się jego ślady (szczątki biologiczne, guziki itp.).
Łącznie w latach 1994–1996 wykonano 4673 wiercenia, ktуrymi pokryto cały badany obszar.
Odwierty umiejscawiano co 2 m, zagęszczając je w miarę potrzeby do 1 lub nawet 0,5 m w przypadku natrafi enia w ziemi na interesujące obiekty. Pozwalało to uchwycić zarysy mogił, ktуre następnie eksplorowano metodami wykopaliskowymi, tj. odsłaniając ich kolejne warstwy.
W ten sposуb w Piatichatkach odkryto aż 75 grobуw masowych (łącznie z odnalezionymi w 1991 r.). Spośrуd nich 15 zidentyfi kowano jako mogiły polskich ofi cerуw ze Starobielska, a 60 jako groby sowieckich ofiar egzekucji z okresu „wielkiej czystki”. Groby „polskie” poddano całkowitej lub częściowej eksploracji, natomiast „sowieckie” badano tylko w zakresie niezbędnym do zidentyfi kowania pochodzenia pochowanych osуb. Najczęściej ekshumowano z nich tylko wierzchnią warstwę szkieletуw. Jednak na podstawie rozmiarуw mogił dokonano oszacowania liczby pochowanych, określając ją na 2241.
Czytelne kryterium pozwalające odrуżnić groby „polskie” od „niepolskich” stanowiło ich wyposażenie. Te drugie były generalnie uboższe pod względem liczby występujących w nich przedmiotуw. Charakterystyczne było gumowe obuwie produkcji sowieckiej, na co wskazywały wytłoczone oznaczenia fabryk, tymczasem w grobach „polskich” dominowały buty skуrzane, przede wszystkim wojskowe. W grobach „sowieckich” znajdowano też rosyjskie monety, książki i kalendarze w języku rosyjskim i ukraińskim. Brakowało natomiast polonikуw, choć zdarzały się wyjątki od tej reguły. Znaleziony w jednej z mogił nуż stołowy z wygrawerowanym napisem „Sanatorium w Istebnej” może świadczyć, że wśrуd straconych mieszkańcуw ZSRS byli Polacy. Nie jest to zaskakujące w świetle wiedzy, że w latach 1937–1938 w ramach „operacji polskiej” rozstrzelano w tym kraju ponad 100 tys. obywateli narodowości polskiej.
Ofiary sowieckie odrуżniały od polskich także wyznaczniki antropologiczne: zaniedbane uzębienie z nieleczonymi ubytkami prуchniczymi, plomby wykonane z metali nieszlachetnych.
W grobach „sowieckich” znajdowały się z reguły szczątki osуb cywilnych (w tym co najmniej 26 kobiet). Tylko w jednym z grobуw pochowano zapewne grupę rozstrzelanych żołnierzy, na co wskazywał młody wiek ofiar (ustalony metodami antropologicznymi) i znalezione sowieckie guziki wojskowe.
Ślady znalezione w niektуrych z mogił „sowieckich” wskazują, że cmentarz w Piatichatkach był rуwnież wykorzystywany jako miejsce egzekucji. W jednym z grobуw zwłoki leżały „na brzuchu” z rozrzuconymi rękami (w większości mogił były ułożone regularnie), na dnie innego natrafi ono na tkwiące w calcu (gruncie macierzystym) dziesięć pociskуw rewolwerowych.
Może to świadczyć o tym, że po egzekucji dobijano leżące w dole ofiary.


Рис. 1.
Charkуw – zbiorowe groby polskich jeńcуw wojennych i ofiar Wielkiego Terroru lat 1937–1938
Przedruk za: Charkуw – Katyń – Twer. W sześćdziesiątą rocznicę zbrodni, red. A. Kola, J. Sziling, Toruń 2001, s. 126






















Mogiły pomordowanych Polakуw i osуb miejscowych rуżniły się także rozmiarami i ułożeniem zwłok. Groby „polskie” były przeciętnie większe (od 2 x 2,5 m do 4 x 14 m) i mogły mieścić od kilkudziesięciu do kilkuset ciał, podczas gdy „sowieckie” – od kilku do kilkudziesięciu.
Mogiły Polakуw wyrуżniały się regularnym kształtem kwadratu lub prostokąta, miały standardową głębokość ok. 2 m i płaskie dno, co oznacza że wykopano je ręcznie. Groby pomordowanych obywateli ZSRS były przeciętnie płytsze i miały zaokrąglone narożniki; zapewne kopano je ad hoc, dostosowując ich wielkość do liczby osуb, ktуre zostały lub miały być stracone. Z relacji Syromiatnikowa wynika, że chronologicznie pierwszy, a zarazem największy grуb (nr 17/95), ktуry miał przyjąć ciała jeńcуw przysłanych ze Starobielska pierwszymi trzema transportami, kopało przez dziesięć dni przed rozpoczęciem egzekucji sześciu funkcjonariuszy NKWD. Był on na tyle duży, że ciężarуwka przywożąca zwłoki z siedziby NKWD w Charkowie mogła wjechać do jego wnętrza. Podczas badań archeologicznych istotnie odkryto ślady rampy wjazdowej. Te i inne szczegуły relacji Syromiatnikowa, ktуre udało się zweryfi kować podczas badań terenowych, potwierdzają generalną wiarygodność zeznań tego funkcjonariusza NKWD, skądinąd wykrętnych, jeżeli chodzi o jego własną rolę. We wspomnianym największym grobie „polskim”, wewnątrz ktуrego rozładowywano ciężarуwkę, zwłoki spoczywały w układzie regularnym, w pozostałych zaś w bezładzie, choć zwykle zachowując porządek anatomiczny.
Prawdopodobnie oznacza to, że ciała rozstrzelanych wrzucano do dołуw wprost z ciężarуwki.
Charakterystyczne, że niektуre z zachowanych na szkieletach butуw miały odcięte cholewy, znajdowano też buty wrzucone luzem do grobu. Czyżby zatem enkawudziści przed zakopaniem ciał ofiar starali się „pozyskać” obuwie i cenną skуrę?
Z grobуw „polskich” wydobyto wiele tysięcy przedmiotуw poświadczających, że są tam pochowani oficerowie Wojska Polskiego. Były to fragmenty umundurowania (w tym kurtka generała brygady), naramienniki z oznaczeniem stopni wojskowych, metalowe guziki z orłem, rуżnego rodzaju sprzączki i klamry, ostrogi, elementy wyposażenia wojskowego (manierki, menażki), odznaki i odznaczenia wojskowe. Znaleziono rуwnież wiele przedmiotуw użytku osobistego, jak przybory toaletowe, sztućce, kubki, papierośnice, cygarniczki, okulary, dewocjonalia.
Charakterystyczne były tzw. apelуwki, czyli wykonane w obozie drewniane podeszwy chroniące przed chłodem, przytwierdzane do butуw rzemiennymi paskami. Ogуłem jednak w porуwnaniu z tym, co wiadomo o znaleziskach w Katyniu w 1943 r., oraz wynikami ekshumacji w Miednoje, z podcharkowskich mogił wydobyto wyraźnie mniej dokumentуw i przedmiotуw osobistych, w tym precjozуw. Zdaje się to potwierdzać znane relacje ocalałych więźniуw Starobielska, mуwiące o przeprowadzeniu przez NKWD dokładnej rewizji przed wysyłką z obozu.
Wśrуd odnalezionych dowodуw rzeczowych szczegуlne znaczenie miały dokumenty i inne przedmioty, pozwalające potwierdzić identyfi kację zmarłych jako jeńcуw obozu w Starobielsku.
Znaleziono m.in. kilkadziesiąt nieśmiertelnikуw, rozmaite przedmioty sygnowane nazwiskiem właściciela, a także rуżnego rodzaju notatki, wykazy wspуłwięźniуw i fragment zapiskуw kronikarskich. W grobach występowały rуwnież wykonane przez jeńcуw przedmioty pamiątkowe, np. drewniane papierośnice z napisem „Starobielsk 1940”. Po konserwacji z przedmiotуw i dokumentуw pochodzących z mogił odczytano 347 nazwisk. Wszystkie, z wyjątkiem 34, występowały w sporządzonym przez NKWD wykazie akt jeńcуw.
Ekshumacja oraz badania przeprowadzone przez specjalistуw w zakresie medycyny sądowej, antropologii i kryminalistyki poszerzyły wiedzę o ostatnich chwilach pomordowanych oficerуw, pozwalając wnioskować o „technologii” egzekucji, choć rуwnież postawiły nowe znaki zapytania. Część odnalezionych w podcharkowskich mogiłach czaszek nosi ślady postrzału w tył głowy. Kat strzelał ofi erze w potylicę, a otwуr wylotowy pocisku znajdował się zwykle w okolicach kości czołowej. Był to typowy sposуb zabijania stosowany przez NKWD, znany z Katynia i Miednoje. Tak zostały rуwnież pozbawione życia osoby, ktуrych szczątki ekshumowano z grobуw „sowieckich” w Piatichatkach. Na niektуrych czaszkach widniały ślady dwu- lub nawet trzykrotnych postrzałуw, wskazujące na to, że ofiary dobijano.
O tym samym świadczą występujące w kilku procentach przypadkуw – zarуwno w grobach polskich”, jak i „sowieckich” – uszkodzenia czaszek spowodowane uderzeniem tępym narzędziem, być może kolbą rewolweru lub karabinu.
Badania w Charkowie ujawniły jednak rуwnież nieco odmienną metodę dokonywania egzekucji, ktуrą zastosowano tam wobec większości Polakуw. Strzał w kark na wysokości trzech pierwszych kręgуw szyjnych, rozrywając rdzeń kręgowy, natychmiast pozbawiał ofiarę życia, a porażenie mięśni szyi zapobiegało intensywnemu krwotokowi. W tym przypadku czaszka często pozostawała nienaruszona. Taki sposуb egzekucji świadczy o wysokim wy specjalizowaniu kata. Być może, był nim wspomniany przez Syromiatnikowa komendant Zarządu Administracyjno-Gospodarczego harkowskiego NKWD, Timofi ej Kuprij. Syromiatnikow mуwił rуwnież, że wyprowadzanym z celi więzienia wewnętrznego na egzekucję polskim ofi cerom wiązano ręce, choć procedury tej nie stosowano konsekwentnie. Relacja ta została potwierdzona podczas ekshumacji: znaczna część zwłok Polakуw miała ręce skrępowane z tyłu sznurem o standardowej długości ok. 1 m z wcześniej przygotowanymi pętlami.
Ofiary egzekucji ekshumowane z grobуw „sowieckich” nie miały związanych rąk.
Wśrуd szczątkуw polskich ofi cerуw często znajdowały się łuski amunicji strzeleckiej.
Pojedyncze sztuki zapewne dostały się do grobуw wraz ze zwłokami pomordowanych, mogły być tam też celowo wrzucane w celu zatarcia śladуw zbrodni. Jednak szczegуlne nagromadzenie pozostałości amunicji w niektуrych mogiłach daje powуd do przypuszczeń, że jakaś część jeńcуw Starobielska została zabita nie w siedzibie obwodowego zarządu NKWD w Charkowie, lecz bezpośrednio nad dołami wykopanymi w Piatichatkach. Na przykład w odkrytym w 1991 r. grobie nr 22 znaleziono 109 łusek naboi do rewolweru Nagant, 92 łuski naboi do karabinu Mosin oraz 19 łуdek nabojowych do tego karabinu. Zwłaszcza obecność amunicji karabinowej przemawia za hipotezą o rozstrzeliwaniu na cmentarzu. Użycie tej broni w małym pomieszczeniu piwnicznym w Charkowie, gdzie jak wiadomo odbywały się egzekucje, wydaje się bowiem nieprawdopodobne. Dodatkowe przesłanki wskazujące na możliwość egzekucji nad grobem lub dobijania ofiar po upadku do grobu to uszkodzenia żeber pochodzące od postrzałуw i otwory postrzałowe na cholewkach butуw, zaobserwowane w mogile 2210.
Jeśli powyższa hipoteza jest prawdziwa, mogłaby ona potwierdzać pojawiające się od lat w literaturze katyńskiej przypuszczenia, że niektуre transporty jeńcуw ze Starobielska docierały do stacji kolejowej w Dergaczach. Nazwa tego położonego na pуłnoc od Charkowa miasteczka pojawiła się po raz pierwszy w opublikowanym w 1957 r. przez niemiecką bulwarуwkę „7-Tage” rzekomym sprawozdaniu naczelnika Zarządu NKWD obwodu mińskiego, Tartakowa, z 10 czerwca 1940 r. W świetle dzisiejszej znajomości dokumentуw NKWD i wiedzy o strukturach tej instytucji tzw. raport Tartakowa można uznać za ewidentny apokryf (np. w 1940 r. naczelnikiem Zarządu NKWD obwodu mińskiego był Iwan Ptaszkin; nie istniały wуwczas wspomniane w dokumencie stopnie pułkownika i generała NKWD11). Prawdopodobnie jego autor dysponował jednak elementami prawdziwej wiedzy, wskazując na charkowski zarząd NKWD jako odpowiedzialny za zagładę jeńcуw Starobielska. Nie można wykluczyć, że jakaś grupa Polakуw została wysadzona z pociągu w Dergaczach, przewieziona do odległych o zaledwie 12 km Piatichatek i tam rozstrzelana. Za tą wersją przemawiają wywiady przeprowadzone w połowie lat dziewięćdziesiątych przez prof. Andrzeja Kolę z wiekowymi mieszkańcami Dergaczy, ktуrzy pamiętali, że na stację kolejową w tej miejscowości przywożono polskich ofi cerуw. Są jednak i wątpliwości. Cztery groby, w ktуrych znaleziono znaczną ilość odstrzelonej amunicji, należą do najmniejszych. Pochowano w nich łącznie 237 osуb, przy czym większość została zabita strzałem w tył głowy, a więc zapewne z broni krуtkiej. Jak się ma do tego domniemane użycie karabinуw? Dlaczego i według jakich kryteriуw wobec 6 proc. skazanych na zagładę jeńcуw NKWD miałoby złamać dopracowaną w detalach procedurę mordu, ktуrej elementem było m.in. dokładne sprawdzenie personaliуw ofiary przed rozstrzelaniem?
10 Nagromadzenie łusek amunicji rewolwerowej i karabinowej stwierdzono też w grobach nr 5/94, 28/95 i 52/95.
11 N. Pietrow, K. Skorkin, Kto rukowodił NKWD 1934–1941. Sprawocznik, Moskwa 1999. W compendium tym nazwisko Tartakowa nie występuje.

Inna zagadka dotyczy liczby Polakуw pochowanych w Piatichatkach. W trakcie prac ekshumacyjnych mniejsze groby „polskie” eksplorowano w całości, większe zaś częściowo.
W tym drugim przypadku na podstawie rozmiarуw mogił, uwzględniając „pojemność” zbadanej części, określano całkowitą liczbę złożonych w nich zwłok. W ten sposуb uzyskano łączną liczbę 4302 pochowanych. Co zaskakujące, jest ona o niemal 500 wyższa od znanej ze źrуdeł archiwalnych liczby rozstrzelanych jeńcуw Starobielska. Wielkość tej „nadwyżki” nasuwała podejrzenie, że, być może, w Piatichatkach pochowano część spośrуd 3435 więźniуw z więzień na Zachodniej Ukrainie, rozstrzelanych, podobnie jak polscy jeńcy wojenni, na podstawie decyzji Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 r. Wiadomo, że skierowano ich „do dyspozycji” zarządуw NKWD w Charkowie, Chersoniu i Kijowie, toteż ich pochуwek w Piatichatkach, gdzie charkowskie NKWD ukrywało ciała swoich ofiar, wydawał się prawdopodobny. Z drugiej jednak strony charkowska ekshumacja nie przyniosła materialnych dowodуw potwierdzających tę hipotezę. Jest znamienne, że żadne z nazwisk odczytanych na przedmiotach i dokumentach wydobytych podczas ekshumacji nie pojawia się na „liście ukraińskiej” skazanych na zagładę więźniуw 12.
Wydaje się, że wspomniana niezgodność liczb przynajmniej w części tłumaczy się możliwym błędem oszacowania. W rzeczywistości w Charkowie ekshumowano z grobуw „polskich” łącznie szczątki 2145 osуb, toteż aż połowa podawanej w literaturze ogуlnej liczby 4302 tam pochowanych jest produktem ekstrapolacji 13. Jeśli weźmiemy to pod uwagę, trzynastoprocentowa rуżnica między liczbą spodziewaną (przy założeniu, że Polacy pochowani w Piatichatkach to tylko jeńcy Starobielska) a wynikiem oszacowania nie wydaje się niewytłumaczalnie wielka.
Na to, jak duży może być margines błędu przy przyjętej metodzie oszacowania pojemności grobуw masowych, zwraca uwagę antropolog Andrzej Florkowski (mogiła może mieć nieregularną głębokość, liczba warstw zwłok może być rуżna w rуżnych częściach grobu). Jeden z największych grobуw „polskich” eksplorowano z dwуch końcуw. W zależności od tego, ktуry z nich wzięto za podstawę oszacowania, otrzymywano wynik 840 lub 486 pochowanych w nim zwłok, a zatem rуżnica wynosiła 78 proc. dolnej granicy szacunku 14. Inny przykład pokazujący możliwy margines błędu można znaleźć w monografi i Andrzeja Koli. Z analiz przeprowadzonych na podstawie znalezisk pochodzących z największego grobu masowego wynika, że pochowano w nim jeńcуw przywiezionych do Charkowa w pięciu najwcześniejszych transportach, ktуrych liczebność jest znana i wynosi 923 osoby15. Tymczasem pojemność tego ekshumowanego częściowo grobu oszacowano na 1025 pochowanych, czyli o 11 proc. więcej. Z podobnym błędem, wynoszącym 13 proc. (in plus) oszacowano pojemność dwуch mogił bratnich w Katyniu, gdzie rzeczywista liczba pochowanych była znana ze źrуdeł archiwalnych 16.
12 Por. Ukraiński ślad Katynia, red. Z. Gajowniczek, Warszawa 1995.
13 W tej sytuacji z matematycznego punktu widzenia wątpliwości budzi sens podawania szacunkowej liczby pochowanych w Piatichatkach z dokładnością do jednej osoby bez wskazania, jaki jest margines błędu.
14 A. Florkowski, Niektуre aspekty badań antropologicznych cmentarzyska NKWD w Charkowie, „Zeszyty Katyńskie” nr 9, Warszawa 1998, s. 63.
15 A. Kola, op. cit., s. 337.
16 Katyń w świetle badań..., s. 37, 87.









Z drugiej jednak strony niektуre z pochowanych w Piatichatkach osуb raczej nie mogły być jeńcami wojennymi ze Starobielska. W jednym z grobуw (nr 22/91) odkryto szczątki dwуch kobiet, a nawet należące do nich pantofl e. Nie wiemy, kim były, choć Syromiatnikow zeznał, że wśrуd rozstrzelanych Polakуw znajdowała się kobieta. Rуwnież w kilku innych grobach znajdowały się szkielety prawdopodobnie osуb cywilnych, na co wskazywały zmiany patologiczne z okresu życia, wykluczające służbę wojskową, i zachowane fragmenty garderoby.
Pytanie, kto jeszcze oprуcz ofi cerуw ze Starobielska jest pochowany w „polskich” grobach w Charkowie, pozostaje na razie bez odpowiedzi.
Wyniki badań archeologicznych w połączeniu z zeznaniami Syromiatnikowa rzuciły światło na historię miejsca pochуwku ofiar NKWD w Piatichatkach, dając tym samym wgląd w swoistą logistykę zbrodni. Cmentarz ten powstał wiosną 1938 r., w szczytowym okresie „wielkiej czystki”, gdy skończyło się miejsce na wykorzystywanym wcześniej do grzebania rozstrzelanych starym cmentarzu żydowskim w Charkowie. Wytyczono go na planie regularnego prostokąta o wymiarach 50 x 100 m, wycinając w tym celu część drzew. Tę nienaturalną polanę w głębi lasu wyraźnie widać na niemieckim zdjęciu lotniczym z 1944 r. Od szosy głуwnej prowadziła do cmentarza utwardzona droga, ktуra na jego terenie tworzyła pętlę. Dzięki temu ciężarуwka dowożąca zwłoki rozstrzelanych mogła wjechać i wyjechać bez zawracania. Przebieg owej, jak ją nazywał Syromiatnikow, „czarnej drogi”, udało się dokładnie zrekonstruować metodami archeologicznymi.
Okazało się przy tym, że wiosną 1940 r. podczas roztopуw, jej nawierzchnia, mimo utwardzenia żużlem piecowym (stąd nazwa), musiała rozmięknąć, toteż enkawudziści rzucali pod koła ciężarуwki płaszcze i elementy oporządzenia pomordowanych polskich oficerуw.
Groby kopano początkowo wzdłuż bokуw cmentarza, na zewnątrz „czarnej drogi”. Tam znajduje się większość mogił „sowieckich”. Potem zaczęto wykorzystywać obszar wewnątrz pętli drogi i tam usytuowane są duże groby „polskie” (tylko dwa małe groby Polakуw znajdują się na zewnątrz „czarnej drogi”). Według Syromiatnikowa cmentarz w Piatichatkach był wykorzystywany w celu grzebania ofiar egzekucji aż do niemieckiej inwazji w 1941 r.
Cmentarz otoczony był szczelnym płotem z desek pomalowanych na zielono, a w pobliżu bramy usytuowano wartownię. Ich relikty odnaleziono podczas badań archeologicznych. Po wybuchu wojny z Niemcami NKWD dla zamaskowania śladуw zbrodni rozebrało płot i wartownię.
Po wojnie teren ten nie był ogrodzony, choć znajdował się pod nadzorem organуw bezpieczeństwa. Sondaże archeologiczne wykazały na przykład, że nadsypywano niecki tworzące się w wyniku kompresji zwłok w grobach masowych. Cmentarz nie był jednak konsekwentnie pilnowany i na jego terenie grasowali „poszukiwacze skarbуw”. Podczas ekshumacji natrafi ono na liczne ślady wkopуw rabunkowych, zarуwno w grobach „polskich”, jak i „sowieckich”.
W niektуrych znajdowano porozbijane czaszki z powyłamywanymi zębami. W latach siedemdziesiątych KGB prowadziło nawet dochodzenie w sprawie rabunkуw. Polska ekipa badawcza w 1991 r. miała wgląd w akta tego śledztwa. W dokumentacji fotografi cznej znajdowały się m.in. zdjęcia odebranych rabusiom polskich odznak wojskowych i monet.
Jednak największej profanacji cmentarza dopuściły się władze sowieckie prawdopodobnie na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, gdy zakładano tam sanatorium KGB.
Usiłowano wуwczas zniszczyć groby masowe, dokonując w ziemi wierceń świdrem przemysłowym o średnicy od 60 do 90 cm (być może, chodziło o przyspieszenie rozkładu szczątkуw lub uniemożliwienie ich identyfi kacji). Powodowało to przemielenie szkieletуw i przedmiotуw znajdujących się w grobie (w jednym z mniejszych grobуw „polskich” nie znaleziono ani jednej całej czaszki). Podczas prac archeologiczno-ekshumacyjnych na cmentarzu w Piatichatkach odkryto ślady 130 takich wierceń, ktуre niekiedy sięgały aż do dna mogił. Uderzająca jest precyzja, z jaką świdry, zwane przez miejscowych świadkуw „maszynkami do mięsa”, trafi ały w groby tak „sowieckie”, jak i „polskie” (w ośmiu wykryto ślady wierceń, czasem kilkakrotnych).
Może to świadczyć o tym, że KGB dysponowało precyzyjnymi planami cmentarza. Przemawia za tym rуwnież bezbłędne wyznaczenie terenu ekshumacji w 1991 r. Cały cmentarz mieścił się wewnątrz wygrodzonego przez KGB obszaru, a jedna z krawędzi ogrodzenia niemal pokrywała się z przedwojennym płotem cmentarza. Dlatego gdy w 1994 r. wykonano sondażowe odwierty poza ogrodzeniem, w miejscu zakazanym trzy lata wcześniej, nie przyniosły one rezultatu.

Katyń

Sytuacja w Katyniu była najtrudniejsza ze względu na skomplikowaną historię tego miejsca pochуwku pomordowanych jeńcуw obozu w Kozielsku. W Lesie Katyńskim, 16 km na zachуd od Smoleńska, Niemcy odkryli osiem grobуw zbiorowych polskich ofi cerуw, ktуre w literaturze przyjęło się nazywać „dołami śmierci”. Podczas ekshumacji przeprowadzonej wiosną 1943 r., z udziałem Komisji Technicznej Polskiego Czerwonego Krzyża, wydobyto z nich zwłoki 4143 lub 4243 osуb (pierwszą liczbę podaje ofi cjalny raport niemiecki, drugą sprawozdanie PCK). Ciała złożono w sześciu dużych bratnich mogiłach usytuowanych w dwуch rzędach. Tylko zwłoki generałуw Mieczysława Smorawińskiego i Bronisława Bohaterewicza złożono w indywidualnych grobach. To nowe miejsce pochуwku zwane jest w literaturze katyńskiej „cmentarzem PCK”.
Armia Czerwona odbiła okolice Katynia w końcu września 1943 r. Już w następnym miesiącu zaczęła tam działać specjalna grupa operacyjna NKWD, ktуrej zadaniem było zebranie „dowodуw” obciążających Niemcуw sprawstwem Zbrodni Katyńskiej oraz demaskujących kulisy ich „prowokacji” z 1943 r. Dopiero po takim przygotowaniu śledztwo przeprowadziła oficjalna Komisja Specjalna pod przewodnictwem naczelnego chirurga Armii Czerwonej, akademika Nikołaja Burdenki. Zgodnie z komunikatem końcowym w dniach 16–23 stycznia 1944 r. miała ona ekshumować i zbadać 925 zwłok 17.
Dalsze dzieje cmentarza w Katyniu to same znaki zapytania. Na zdjęciach wykonanych podczas uroczystości żałobnej 30 stycznia 1944 r., w ktуrej wzięli udział żołnierze I Korpusu Polskiego w ZSRS pod dowуdztwem gen. Zygmunta Berlinga, a zatem po zakończeniu prac komisji Burdenki, widnieje tylko jedna usypana z ziemi mogiła i kopczyk z krzyżem.
Z kolei zdjęcia lotnicze Luftwaffe z wiosny 1944 r. wskazują, że na terenie cmentarza PCK prowadzono poważne prace ziemne przy użyciu buldożerуw. Na tej podstawie rodziło się przypuszczenie, że – być może – zwłoki Polakуw zostały po wojnie usunięte z Katynia. Niepotwierdzona relacja mуwiła, że w 1944 r. w Kazachstanie widziano trzydzieści wagonуw kolejowych zawierających ziemię i szczątki ludzkie.
Po wojnie urządzenie cmentarza w Katyniu kilkakrotnie się zmieniało. Stanisław Bujnowski, ktуry dotarł tam w 1957 r., sfotografował niewielki ogrodzony cmentarzyk z betonową płytą i drewnianym krzyżem. W latach sześćdziesiątych cmentarz wyglądał już inaczej: na jego terenie znajdował się otoczony metalowym płotkiem pomnik-obelisk z inskrypcją z w języku rosyjskim i niegramatycznej polszczyźnie. Kolejny cmentarz, znany w literaturze pod rosyjską nazwą „Memoriał żertwam” (pomnik ofiar) został zbudowany przez władze sowieckie w latach siedemdziesiątych i przebudowany w latach osiemdziesiątych. Początkowo urządzono tam dwie, a potem cztery prostokątne kwatery obramowane murkiem. W starszej literaturze katyńskiej dominowało przekonanie, że powojenne cmentarze rosyjskie znajdowały się kilkaset metrуw od cmentarza PCK.
17 Według sprawozdania komisji biegłych lekarzy sądowych z 1 II 1944 r. jej prace trwały od 16 do 26 I i dokonano oględzin aż 1380 zwłok. Katyń. Dokumenty zbrodni, t. 4: Echa Katynia kwiecień 1943 – marzec 2005, red. W. Materski i in., Warszawa 2006, s. 323.





Wobec tych wszystkich wątpliwości prace archeologiczno-ekshumacyjne musiały dać odpowiedź na pytanie, czy szczątki polskich ofi cerуw są nadal w Katyniu, a jeśli tak, doprowadzić do zlokalizowania bratnich mogił i dołуw śmierci. Szczegуlne zainteresowanie budził dуł śmierci nr 8, ktуry w 1943 r. Niemcy odkryli jako ostatni i po wydobyciu z niego 10 (lub 13) zwłok przerwali ekshumację ze względu na letnie upały. Jego pojemność szacowano wуwczas na ok. 200 ciał. Eksploracji dołu nr 8 Niemcy już nie zdążyli wznowić, toteż istniała nadzieja na odnalezienie nienaruszonego od 1943 r. grobu zbiorowego ofiar Zbrodni Katyńskiej.
Brano także pod uwagę odkrycie innych, nieznanych dotąd grobуw Polakуw. Można się było rуwnież spodziewać odnalezienia dołu – analogicznego jak w Charkowie i Miednoje – w ktуrym zostały ukryte rzeczy należące do pomordowanych.
W ramach rosyjskiego śledztwa na początku lat dziewięćdziesiątych w Katyniu nie dokonano ekshumacji. Jedynie w dniach 20 i 21 listopada 1991 r. rosyjscy prokuratorzy wojskowi przy udziale prokuratora Henryka Stawryłły jako obserwatora przeprowadzili dość pobieżny rekonesans. Na terenie „Memoriału” (w obrębie kwater i w przejściach pomiędzy nimi) oraz na południe od niego, w domniemanym rejonie dołуw śmierci, ręcznie i koparką zrobiono dwadzieścia wykopуw sondażowych. W jednym i drugim miejscu znaleziono drobne szczątki kostne, fragmenty polskiego umundurowania, pasy wojskowe, manierkę, resztki obuwia. Odnalezienie luźnych szczątkуw kostnych i innych pozostałości nie pozwoliło potwierdzić ani wykluczyć, że w Lesie Katyńskim nadal znajdują się groby polskich oficerуw.
Zasadnicze prace badawcze w Katyniu przeprowadziła w latach 1994–1995 polska ekipa kierowana przez archeologa, prof. Mariana Głoska18. Podobnie jak w Charkowie i Miednoje posłużono się metodą sondaży wiertniczych ręcznym świdrem geologicznym, pozwalającą na szybkie przebadanie dużego obszaru i zlokalizowanie obecnych tam obiektуw, ktуre następnie badano metodami wykopaliskowymi.
Badania na terenie „Memoriału” pozwoliły stwierdzić, że leżał on na miejscu dawnego cmentarza PCK, a pod czterema kwaterami znajdowały się pierwotne mogiły bratnie z 1943 r. (nr 2–5), choć ich zarysy wykraczały poza obramowania uformowanych na powierzchni ziemi nasypуw. Dwie „brakujące” mogiły bratnie (nr 1 i 6) zlokalizowano kilka i kilkanaście metrуw na zachуd od „Memoriału”. Miały one rуwnież kształt czworokąta, lecz były „obrуcone” o 30–45 stopni w lewo w stosunku do pozostałych mogił. Być może, to zadecydowało, że pominięto je przy budowie „Memoriału”, gdyż położenie mogił nie pasowało do jego regularnego geometrycznego założenia. Przez środek obu mogił przebiegało dawne ogrodzenie „Memoriału” (podczas ekshumacji znaleziono w nich betonowe podstawy słupkуw parkanu).
Bratnie mogiły odsłonięto tylko częściowo, dokonując wykopуw sondażowych. Wystarczyło to, by stwierdzić, że były w nich pochowane osoby w polskich mundurach wojskowych.
Do znalezisk m.in. należały guziki, pasy ze sprzączkami, buty i apelуwki, sporadycznie natomiast występowały przedmioty osobiste, ktуre – jak wiadomo – zabierano podczas ekshumacji w 1943 r. Znaleziono pojedyncze, przeoczone wуwczas, nieśmiertelniki. Nie zachowały się natomiast pochodzące z tego okresu żelazne znaczki z numerami identyfi kacyjnymi zwłok, pozostały po nich jedynie grudki rdzy. Tylko w mogile nr 1 znaleziono 22 takie identyfi katory, ktуre nie uległy korozji, gdyż były ocynkowane. Nosiły niskie numery, co jest zgodne z wiedzą, że pochowano tam pierwszych 310 zwłok.

18 Prace toczyły się w dniach 5–25 IX 1994 r. i 6 VI–8 IX 1995 r. W rуżnych okresach brali w nich udział archeolodzy: prof. Marian Głosek, prof. Maria Blombergowa, dr Jan Grześkowiak, Dominik Abłamowicz, Błażej Muzolf, Mirosław Pietrzak, Justyn Skowron, Wojciech Śmigielski, Piotr Świątkiewicz; lekarze sądowi: prof. Roman Mądro, dr Erazm Baran; antropolodzy: dr Bogdan Łuczak, Wiesław Lorkiewicz; faleryści: dr Marek Dutkiewicz, płk Zdzisław Sawicki; historyk dr Jędrzej Tucholski; przedstawiciele PCK: Andrzej Karski, Stefan Pedrycz, Andrzej Szuwarski, Eugeniusz Taradejko; fotografowie: Przemysław Mądro, Gabriel Rycel oraz red. Stanisław Mikke, ks. Zdzisław Peszkowski i grupa studentуw archeologii.








W większości grobуw szkielety w gуrnej warstwie miały zakłуcony układ anatomiczny, w wielu przypadkach brakowało czaszek. W głębszych warstwach szkielety były zwykle ułożone w regularnych rzędach głowami na zachуd, czyli tak jak zostały pochowane przez Komisję Techniczną PCK. Wspomniane anomalie są najpewniej wynikiem prac komisji Burdenki.
Pozwala to stwierdzić, że w 1944 r. ekshumacja rzeczywiście miała miejsce i obejmowała przede wszystkim wierzchnie warstwy zwłok w mogiłach 19.
Podczas badań w latach 1994–1995 ekshumowano 360 szkieletуw, inne poddano oględzinom bez ich podnoszenia z grobуw. Większość czaszek (78 proc.) nosiła ślady postrzału w tył głowy, w innych zaś przypadkach niestwierdzenie tej przyczyny śmierci było raczej wynikiem niekompletności lub erozji szczątkуw. Do jednej z czaszek strzelano pięciokrotnie, a w jej wnętrzu tkwił pocisk pistoletowy. Zadziwiającym zbiegiem okoliczności wśrуd badanych czaszek były dwie ze śladami trzech postrzałуw, o ktуrych mowa w niemieckim sprawozdaniu z 1943 r. Wiele szkieletуw nosiło ślady prowadzonych wcześniej sekcji zwłok (odcięte sklepienia czaszek, przepiłowane kości, przecięte ostrym narzędziem pasy ofi cerskie). Identyfikacja szczątkуw nie była możliwa. Do wyjątkуw należała sytuacja, gdy znalezione w mogile nr 1 pozostałości munduru komandora można było powiązać z osobą Leona Moszczeńskiego, jedynego wśrуd pomordowanych jeńcуw Kozielska ofi cera Marynarki Wojennej.
Podczas eksploracji jedynej odsłoniętej całkowicie mogiły bratniej nr 1 w jej sąsiedztwie odkryto groby generałуw. Jak się okazało, były one nietknięte od 1943 r. W trumnie gen. Smorawińskiego obok jego szczątkуw znaleziono identyfi kator z numerem 1, a także złoty wisiorek w kształcie czterolistnej koniczyny i dwie złote monety. Szkielet gen. Bohaterewicza nosił ślady sekcji przeprowadzonej w 1943 r. Po zakończeniu badań obu generałуw pochowano w tych samych miejscach w nowych trumnach, a inne szczątki w mogiłach, z ktуrych je podniesiono.
Cały teren na południe od „Memoriału” pokryto odwiertami sondażowymi, co pozwoliło zlokalizować doły śmierci. Wszystkie poza jednym eksplorowano w całości lub w znacznym stopniu. Kształt i rozmiary dołуw były efektem prac ekshumacyjnych z 1943 r. i z pewnością nie odpowiadały dokładnie zarysom oryginalnych grobуw zbiorowych, w ktуrych grzebano polskich oficerуw. Wyraźnie zaznaczały się na przykład wykopane w czasie ekshumacji wejścia i zejścia oraz korytarzyki łączące niektуre doły, ułatwiające wynoszenie z nich zwłok. Znaleziska w dołach śmierci świadczą o niezbyt starannym przeprowadzeniu ekshumacji przez Niemcуw.
Pozostały w nich drobne szczątki kostne, a nawet pojedyncze czaszki. Znaleziono rуwnież znaczek
identyfi kacyjny nr 65, ktуry powinien być przy zwłokach pochowanych w mogile nr 1.
Wszystko wskazuje na to, że w 1943 r. po rewizji zwłok do dołуw śmierci wrzucano rzeczy
uznane za niepotrzebne. Natrafi ono w nich na fragmenty umundurowania (m.in. czapki,
w tym komandora marynarki), guziki wojskowe, pasy, buty, rzeczy osobiste (portmonetki,
scyzoryki, grzebienie itp.), monety, książki. Szczegуlne nagromadzenie takich przedmiotуw
w dole nr 3 świadczy, że w pobliżu znajdowało się stanowisko, gdzie badano zwłoki. Wydobyto
stamtąd 1500 przedmiotуw, m.in. odznaki Orderu Virtuti Militari i Krzyża Walecznych,
19 W mogile nr 4 nie stwierdzono śladуw ingerencji, natomiast mogiła nr 5 była prawdopodobnie
ekshumowana w całości przez komisję Burdenki.




Рис. 1. Katyń – zbiorowe groby polskich jeńcуw wojennych
Opracowano na podstawie szkicуw zamieszczonych w: Charkуw – Katyń – Twer. W sześćdziesiątą rocznicę zbrodni,
red. A. Kola, J. Sziling, Toruń 2001, s. 106, 108.



przybory lekarskie oraz szminki i damskie lusterko z metalową rączką, ktуre musiały zapewne
należeć do jedynej wśrуd pomordowanych jeńcуw Kozielska kobiety, ppor. Janiny Lewandowskiej,
cуrki gen. Jуzefa Dowbor-Muśnickiego. Ponad dwieście znalezionych w dołach
śmierci, a częściowo także bratnich mogiłach, łusek pochodziło od nabojуw pistoletowych
kaliber 7,65 mm z fabryki Gustaw Genschow & Co. w Karlsruhe, co potwierdzało ustalenia
niemieckiego raportu z ekshumacji.




Zaskakującym i poruszającym odkryciem było znalezienie na dnie dołu śmierci nr 6 czterech
nieekshumowanych w 1943 r. szkieletуw. Ich położenie wskazywało, że spoczywały tam nieporuszone
od 1940 r. Zwłoki leżały na przedłużeniu korytarzykуw łączących ten grуb zbiorowy
z dwoma sąsiednimi. Rosyjscy robotnicy zatrudnieni przy ekshumacji prawdopodobnie celowo
ich nie wydobyli i przysypawszy warstwą piasku, stąpali po nich jak po swego rodzaju pomoście.
Z przeprowadzonych oględzin wynika, że czterej jeńcy zostali zabici strzałem w tył głowy,
a przed śmiercią związano im ręce, co było typowe dla ofiar w Katyniu. Identyfi kacja zwłok nie
była możliwa; przy jednych znaleziono ryngraf z Matką Boską Częstochowską i napisem na
odwrocie „Pamiątka ślubowania nauczycielstwa polskiego na Jasnej Gуrze 21 VI 1937”.
Najbardziej poszukiwany dуł śmierci nr 8 znajdował się ok. 100 m na południe od pozostałych,
oddzielony od nich podmokłym obniżeniem terenu. Okazało się, że wbrew oczekiwaniom
nie było w nim już zwłok. Prawdopodobnie został oprуżniony przez komisję Burdenki.
Być może, ciała z tego dołu śmierci zostały złożone w bratniej mogile nr 6, gdzie natrafi ono
na skupiska szkieletуw o nietypowym układzie, wśrуd ktуrych w ogуle nie było znaczkуw
identyfi kacyjnych z 1943 r. lub ich destruktуw.
Poszukiwania archeologiczne przeprowadzone w okolicy dołu śmierci nr 8 doprowadziły
natomiast do wykrycia 41 niewielkich grobуw Rosjan, zawierających zapewne od kilku do
kilkunastu zwłok. Ich położenie wskazuje, że były kopane według jakiegoś planu. Pięć mogił
przebadano częściowo metodą wykopaliskową. Spoczywały w nich cywilne ofiary egzekucji,
prawdopodobnie z lat 1937–1941, aczkolwiek jedne zwłoki były ubrane w płaszcz ofi cerski
Armii Czerwonej. Ofiary zabijano strzałem w tył głowy, choć na kilku czaszkach widniały
ślady będących przyczyną śmierci uderzeń tępym narzędziem. Znaleziska te potwierdziły
pochodzącą jeszcze z 1943 r. wiedzę, że Las Katyński jest wielkim cmentarzyskiem ofiar
stalinowskiego terroru. Ukształtowanie terenu wskazuje, że mogą się tam znajdować setki
mogił. Kolejną wykryto w sondażu wiertniczym przeprowadzonym na wschуd od „Memoriału”,
po drugiej stronie leśnej drogi. Prawdopodobnie była ona tożsama z jedną z czterech
mogił Rosjan znalezionych tam w 1943 r. przez Niemcуw.
Prace badawcze w Katyniu, choć prowadzone w trudnych warunkach, przy wyraźnej niechęci
miejscowych władz, zrealizowały postawione cele. Odnaleziono cmentarz PCK i doły śmierci,
co pozwoliło wyznaczyć teren Polskiego Cmentarza Wojennego (dуł nr 8 pozostał poza jego obrębem).
Pod względem poznawczym badania uzupełniły wiedzę o zbrodni pochodzącą z ekshumacji
przeprowadzonych przez Niemcуw. Przede wszystkim jednak pozwoliły odpowiedzieć na
pytania o powojenne losy cmentarza katyńskiego. Wielu wątpliwości nadal jednak nie wyjaśniono.
Na przykład nie ma pewności, gdzie miały miejsce egzekucje polskich ofi cerуw: nad dołami
śmierci czy może w podziemiach (już nieistniejącej) willi NKWD nad Dnieprem. Polskiej ekipie
nie pozwolono na rekonesans w jej rejonie. Las Katyński wciąż kryje tajemnice.

alexis18 пишет:

... В Катынском лесу, в 16 километрах западнее Смоленска, немцы обнаружили восемь могил убитых польских офицеров, которые в литературе известены как "ямы смерти". Во время эксгумации проводившейся весной 1943 года при участии Технической комиссии Польского Красного Креста, было извлечено 4243 или 4143 тел (первое число дано в немецком официальном сообщении, второе – в сообщении Красного Креста).

NB

Цитата :

Тела захоронены в шести больших братских могилах, расположенных в два ряда. Только для генералов Мечислава Сморавинского Бронислава Богатыревича сделаны индивидуальные могилы. ...
Красная Армия отбила район Катыни в конце сентября 1943 года, в начале следующего месяца там начала работать специальная группа НКВД... . Только после такой подготовки началось официальное расследование Специальной комиссии под руководстом главного хирурга Красной Армии академика Николая Бурденко. Согласно сообщению на 16-23 января 1944 г. было эксгумировано и обследовано 925 трупов 17. ...
Аэрофотоснимки Люфтваффе весны 1944 показывают, что на кладбище ПКК были проведены земляные работы с использованием бульдозеров. Это обстоятельство породило предположение, что, возможно, тела поляков после войны были вывезены из Катыни. По неподтвержденным данным, в 1944 году в Казахстане были замечены тридцать железнодорожных вагонов, груженных землей и человеческими останками.

Ходят слухи по пятам,
Ходят слухи тут и там,
А безумные старухи их разносят по местам...

Цитата :

... Согласно докладу комиссии судебно-медицинских экспертов от 1 февраля 1944 года, ее работа продолжалась с 16 до 26 января, и исследовано было 1380 трупов. ... Особый интерес вызывала яма смерти № 8, которую в 1943 году немцы открыли последней, и, после извлечения из [нее] 10 (или 13) тел прервали эксгумации трупов из-за летней жары. Ее вместимость оценивалась тогда примерно в 200 тел. На исследование ямы 8 у немцев больше не было времени, так что были надежды найти нетронутой с 1943 года могилу жертв катынского преступления.

1. Якобы из-за жары.
2. 4143+200=4343. Но на чем тогда вообще основываются постоянно и повсеместно распространявшиеся обеими сторонами утверждения о том, будто бы там захоронено не менее 8 тыс. трупов?

Цитата :

Принималась в расчет также возможность нахождения других, неизвестных могил поляков. Можно было ожидать найти также отдельные ямы – как в Харькове и Медном - в которых были зарыты принадлежащие убитым вещи.
В рамках российского расследования в начале девяностых годов эксгумации в Катыни не проводились. Только 20 и 21 ноября 1991 года, российская военная прокуратура с участием прокурора Генрика Ставрилло в качестве наблюдателя, проводила довольно беглое исследование. В Мемориале (в пределах его участков и на пространстве между ними), и к югу от него, в возможных местах расположения ям смерти, было сделано вручную и экскаватором двадцать зондажных раскопов. В двух местах обнаружили небольшие фрагменты кости, фрагменты польских мундиров, военные ремни, фляги, остатки обуви. ...
Фундаментальные исследования проводились в Катыни в 1994-1995 годах польской группой под руководством археолога профессора Мариан Глосека 18. Как в Харькове и Медном, для исследования были использованы геологические шнековые буры, что позволяет быстро обследовать большую площадь и найти расположенные там объекты, которые затем были изучены методом раскопок.
...
Братские могилы вскрывались лишь частично, с помощью отдельных раскопов. Этого было достаточно, чтобы сделать вывод, что там захоронены люди в польский военной форме. Выводы делались на основе того, что там находились пуговицы, ремни с пряжками, сапоги и апелывки, иногда обнаруживались личные вещи, которые - как известно - были найдены во время эксгумации в 1943 году. Не нашли ни одного, легко заметить, смертного жетона. Железо идентификационных номеров на катынских трупах не сохранилось на это время, от них остались только куски ржавчины. Только в могиле № 1 обнаружили 22 таких идентификатора, которые не имели коррозии, так как они были оцинкованные. Они имели меньшие номера, что согласуется с известными сведениями о том, что там были похоронены 310 трупов в первую очередь.

http://katyn.ru/index.php?go=News&in=view&id=208
29 ноября 2010 г. в редакцию "Правды о Катыни" поступила копия направленного 19 марта 2010 г. в Европейский суд по правам человек в Страсбурге российского меморандума по жалобе № 29520/09 "Волк-Езерская и другие против России". Меморандум подписан Уполномоченным Российской Федерации при ЕСПЧ — заместителем министра юстиции Российской Федерации Г.О.Матюшкиным.
ЭЕвропейский суд по правам человека
МЕМОРАНДУМ по жалобе № 29520/09
"Волк-Езерска и другие против Российской Федерации"
27 ноября 2009 г. Европейский Суд по правам человека (далее - Европейский Суд) сообщил властям Российской Федерации о жалобе № 29520/09 "Волк-Езерска и другие против Российской Федерации", поданной в Европейский Суд в соответствии со статьей 34 Европейской конвенции о защите прав человека и основных свобод от 4 ноября 1950 г. (далее - Конвенция) 13 гражданами Республики Польша: [следует список заявителей]
...
38. В ходе рассмотрения жалобы адвокатов заявителей от 20 августа 2008 г. в судебном заседании Московского окружного суда были исследованы материалы уголовного дела % 159, касающиеся 10 родственников заявителей: [следует список заявителей]. ...
44. В ходе эксгумаций 1991 г., проведенных Главной военной прокуратурой при участии польских специалистов в г. Харькове, возле поселка Медное в Тверской области и в Катынском лесу, удалось идентифицировать останки 22 польских граждан, среди которых родственники заявителей не значатся.
45. Что касается эксгумаций 1943 г. в Катынском лесу, согласно архивным документам, Техническая комиссия польского Красного Креста и Международная комиссия не проводили идентификацию извлеченных останков в соответствии с требованиями уголовно-процессуального законодательства.
46. Список лиц, якобы опознанных в 1943 г., был опубликован в книге "Amtliches Material zum Massenmord von Katyn", изданной властями германии в том же году. Указанный список не является доказательством по уголовному делу № 159.
47. При оценке доказательственной ценности данного списка, следует учитывать, что эксгумации 1943 г. проводились на территории, оккупированной войсками Германии, под руководством и полным контролем властей Германии. В так называемую международную комиссию вошли специалисты судебной медицины из 12 европейских стран, 11 из которых на тот момент были оккупированы Германией или были ее союзниками.
48. В указанном списке были упомянуты даже те польские граждане, которые остались живы после второй Мировой войны. Например, польский юрист, профессор Ремигиуш Бежанек (Remigjusz Bierzanek), который числился в списке "катынских" жертв под номером 1105. ...
61. Уголовное дело № 159 было возбуждено 22 марта 1990 г. по факту обнаружения мест захоронения польских граждан в г. Харькове. В ходе расследования было установлено, что определенные должностные лица из руководства НКВД СССР превысили полномочия, предоставленные этому учреждению, в результате чего так называемая "тройка" приняла внесудебные решения относительно некоторых [!!!] польских военнопленных. Жействия этих должностных лиц были квалифицированы как преступление, предусмотренное пунктом "б" статьи 193-17 УК РСФСР, действовавшего на момент совершения преступления, - превышение власти, совершенное при особо отягчающих обстоятельствах и повлекшее тяжкие последствия.
62. В ходе расследования оказалось невозможным определить обстоятельства захвата польских граждан и их содержания под стражей в лагерях НКВД СССР, характер предъявленных им обвинений и то, была ли доказана их вина, а также получить информацию относительно выполнения решения по расстрелу конкретных лиц, так как все записи были уничтожены, и восстановить их невозможно. Поэтому расследование уголовного дела № 159 проводилось по факту превышения полномочий высокопоставленными должностными лицами государства.
63. При этом возбуждение уголовного дела № 159 было незаконным. Например, в постановлении от 22 марта 1990 г. отсутствуют ссылки на конкретные статьи уголовного кодекса..."

Самое главное и интересное. Похоже, что идентификация 22-х тел была сделана по 22-м найденным у них смертным жетонам.

Цитата :

18 Работы проводилсь 5-25 сентября 1994 года и 6 июня - 8 сентября 1995 года. В разные периоды в них принимали участие археолог професср Мариан Глосек...
В большинстве могил скелеты в верхних слях имели анатомическую цельность, во многих случаях черепа отсутствовали. В более глубоких слоях скелеты, как правило, расположены правильными рядами, головой на запад, как они были похоронены Технической комиссией Красного Креста. Обнаруженные аномалии, были, вероятно, результатом работы комиссии Бурденко. Это позволяет сказать, что в 1944 году эксгумация имела место, эксгумировли тогда главным образом верхние слои трупов в могилах 19.
В ходе исследования в 1994-1995 годах были эксгумированы 360 скелетов, другие были осмотрены без поднятия из могил. Большинство черепов (78 процентов) имели следы выстрела в затылок, в других случаях, причину смерти было установить невозможно из-за неполной сохранности или эрозии останков. Один из черепов имел пять пулевых ответстий, внутри него обнаружена пистолетная пуля. Из всех обследованных черепов два имели следы трех выстрелов, что является удивительным совпадением с немецким отчетом 1943 года. Многие черепа имели следы вскрытий, проведенных ранее (отпиленные своды черепов, распиленные распиленные, разрезанные острым инструментом офицерские ремни). Идентификация останков не представлялась возможной. [!!!] Только в одном случае обнаружение остатков мундира командира в могиле № 1 дает основания связать этого человека с Леоном Мощенским, одним из офицеров военного флота из числа заключенных в Козельске.

При работах на единственной полностью изученной братской могиле № 1, рядом с ней были найдены могилы генералов. Как выяснилось, они были нетронутыми с 1943 года. В могиле рядом с останками генерала Сморавинского была найдена идентификационная табличка с номером 1, золотой кулон в виде четырехличстинка клевера и две золотые монеты. Скелет генерала Богатеревича имел следы вкрытия 1943 года. ...
Весь юг области "Мемориал" был покрыт зондажными бурениями, что позволяло найти ямы смерти. Все, кроме одной, изучены в целом или в значительной степени. Форма и размер могил в результате эксгумационных работ 1943 года не соответствовал точным контурам истинных захоронений, в которых были найдены отдельные польские офицеры. Очевидно, что не был отмечен, например, во время эксгумации корридор для подъема и спуска в могилу, имеющийся в некоторых ямах для облегчения извлечения этих трупов. Эксгумация проводилась немцами очень тщательно.
Остались в могилах мелкие щепки костей и даже единичные черепа. Найден даже опознавательный жетон №65, который должен был находиться при останках захороненных в могиле №1.
Все указывает на то, что в 1943 году при захоронения останков в ямы смерти туда кидали и вещи, которые считали ненужными. Попадались фрагменты обмундирования (среди них шапки, в том числе командира Морского Флота) военные пуговицы, ремни, сапоги, личные вещи (кошельки, карманные ножи, расчески и т.д.) монеты, книжки. Особенно много таких предметов было в яме №3, что свидетельствует о том, что вблизи находилось место, где изучали останки. Там добыли 1500 предметов, среди которых значки Ордена Virtuti Militari и Крест Доблести. В могиле № 4 нашли следы вмешательства, а могила № 5 была действительно полностью вскрыта перед комиссией Бурденко.
Медицинские принадлежности, помады и женское зеркало с металлической ручкой , которые должны были принадлежать единственной среди убитых Козельска женщине Янине Левандовской, дочке ген. Шефа Довбор-Мусницкого.

Следует читать (понимать): сами женские останки найдены не были, но поскольку вообще нашлись женские принадлежности, то "они должны были принадлежать" и далее по тексту.

Цитата :

Более 200 найденных в ямах смерти гильз, а частично также в братских могилах, принадлежало к пистолетным патронам калибра 7,65 фабрики Густава Геншоу & Ко Кальструге , что подтверждалось немецким рапортом.

Важным открытием была находка на дне ямы смерти №6 четырех неэксгумированных в 1943 скелетов. Их положение указывало на то, что лежали они там нетронутые с 1940 года. Останки лежали на продолжении коридоров, соединяющих эту общую могилу с двумя соседними. Российским работником трудно было при эксгумации, действительно полностью их не достали, посыпали песком, ступали на них как на своего рода мостики.

Из проведенных осмотров следует, что 4 пленных было убито охранником в затылок, а перед смертью связали им руки, что было типично для жертв в Катыни.

Наоборот, нетипично. В Амтлихес сказано, что руки были связаны лишь у меньшей части казненных. Кажется, всего у немногих сотен.

Цитата :

Идентификация останков невозможна, около одних найдено ожерелье с Божьей Матерью Ченстоховской и надписью на обратной стороне « В память о учительской службе на Ясной Горе 21 VI 1937.

Наименее исследованная яма смерти №8 находилась в ста метрах к югу от остальных, отделенная впадиной. Вопреки ожиданиям, в ней не оказалось никаких останков. Видимо она была опустошена комиссией Бурденко.

???!!! NB

Цитата :

...
Археологические раскопки, проводимые в окрестностях ямы №8,

Помните, выше здесь сказано, что немцы резко прекратили раскопки, только начав вскрывать эту самую могилу № 8?!

Цитата :

привели к обнаружению 41 могилы советских граждан, где было много останков. Их положение указывало на то, что их раскапывали

Кто, когда, почему, зачем раскапывал?

Цитата :

по определенному плану.

Да еще по определенному плану? В чем смысл, цель плана???!!!

Вот где собака порылась! (с) М. С. Горбачев.
Как понимать "окрестности"? Что под этим конкретнее подразумевается? Не есть ли они, собственно, та самая могила №8, о существовании и содержании которой немцам было во время раскопок 1943 г. заранее известно, потому что они сами же и расстреливали? А пустая могила, скорее всего, никогда вообще не была полной. Это нередкий случай из практики зондеркоманд: могилы выкапывали заранее, но потом они не заполнялись казненными по каким-то причинам. Так, это было в лагерях Масюковщина и Глубокое, где собирались хоронить пленных итальянцев, но не стали из-за стремительного наступления наших войск. Кроме того, то могла быть и не могила вообще, а воронка от сильного взрыва - как под Медным.

Цитата :

5 могил было частично изучено методом раскопок. Покоились там гражданские жертвы террора 1937 - 1941 годов, один скелет даже был одет в офицерский плащ РККА. Жертвы были убиты выстрелом в затылок, но на некоторых черепах были видны следы от удара тупым предметом, которые и явились причиной смерти.

По приведенному описанию, это явно жертвы не 1937-1941 гг., а времени гитлеровской оккупации, казненные зондеркомандой.

Цитата :

Эти находки подтверждали, что Катынский лес являлся огромной могилой жертв сталинского террора.

Потрясающе! Польские археологи обнаруживают и вскрывают крупные захоронения советских граждан. Объявляют их жертвами сталинского большого террора. Где доблестный "Мемориал"? Где поисковики? Где наши компетентные органы, которые должны были участвовать, присутствовать притом хотя бы в качестве наблюдателей? Всем абсолютно насрать. В книжке не назван даже порядок количества!!! Даже если каждая из 41-й могилы была одиночной, выходит, как говорится буквально в тексте "много останков". Но могилы могли быть и на по сотням, тысячам и десяткам тысяч. Так сколько же в действительности, хотя бы на уровне порядка?

Цитата :

Поверхность земли указывала на то, что там могли быть и другие могилы, был проведен зондаж грунта и по другую сторону от лесной дороги. Этот зондаж показал, что там также находятся захоронения советских граждан. ... Найдено кладбище ПКК и ямы смерти, что позволило обозначить территорию польского военного кладбища (яма №8 осталась за его пределами).
... многих подробностей не выяснено. Например нет уверенности, где проводились расстрелы польских офицеров: над могилами или в подвалах (уже не существующих) дачи НКВД над Днепром. Польской команде не было позволено исследовать всю округу, и Катынский лес продолжает скрывать свои тайны.

В высшей степени интересно, и я бы даже сказал, сенсационно.

Вячеслав Сачков пишет:

... В высшей степени интересно, и я бы даже сказал, сенсационно.

Вячеслав, как Фалин??????

Nenez84 пишет:

Вячеслав Сачков пишет:

... В высшей степени интересно, и я бы даже сказал, сенсационно.

Вячеслав, как Фалин??????

Что Вы имеете в виду? Тут говорилось о каких=то его то ли лекциях, то ли семинарах. Но я не понял, чем вообще это может быть интересно.

Вячеслав Сачков пишет:

Nenez84 пишет:

Вячеслав Сачков пишет:

... В высшей степени интересно, и я бы даже сказал, сенсационно.

Вячеслав, как Фалин??????

Что Вы имеете в виду? Тут говорилось о каких=то его то ли лекциях, то ли семинарах. Но я не понял, чем вообще это может быть интересно.

Это вот здесь https://katyn.editboard.com/t70p30-topic#33411
Нечто вроде обзора отношений России и СССР с Западом в геополитическом разрезе.

Мне это мало интересно - всякие хвилосохвии вокруг да около реальных исторических событий...

Наконец-то закончил наш с Алексисом перевод статьи

http://www.fayloobmennik.net/1036567


Предупреждаю еще раз, что перевод делался через онлайновый переводчик, профессинальным переводчиком не проверялся, потому там неизбежны какие-то ошибки. Потому даю параллельно и польский текст, для того, чтобы можно было сверять и поправлять, если ошибки обнаружатся. Картинки смотрите в пдф файле оригинала, ссылка там есть.

zdrager пишет:

наш с Алексисом перевод статьи

Там много любопытных подробностей, которые, кажется, по-русски никогда не публиковались.
Например, в глаза бросилось, что в Козьих Горах поляки откопали более двухсот гильз той самой фабрички, так что их намого больше в наличии, чем на снимках Амтлиеса, и исследовать на материал есть что. Если кто-то захочет их исследовать

Да, я говорю, материал местами прямо сенсационный.

Вячеслав Сачков пишет:

Похоже, что идентификация 22-х тел была сделана по 22-м найденным у них смертным жетонам.

Тут пришлось поправить при окончательном редактировании. Перевод с незнакомого языка - всегда ребус.
В польском тексте слова znaczki z numerami identyfikacyjnymi, или просто identyfikatory, это я сначала принял за смертные жетоны, но после заменил на "идентификационные номера", то есть те бирки, которые немцы вешали на трупы.

Но совпадение действительно интересное. Возможно, взяли имена, соответствующие этим номерам, из Амтлихеса.

zdrager пишет:

Вячеслав Сачков пишет:

Похоже, что идентификация 22-х тел была сделана по 22-м найденным у них смертным жетонам.

Тут пришлось поправить при окончательном редактировании. Перевод с незнакомого языка - всегда ребус.
В польском тексте слова znaczki z numerami identyfikacyjnymi, или просто identyfikatory, это я сначала принял за смертные жетоны, но после заменил на "идентификационные номера", то есть те бирки, которые немцы вешали на трупы.

Но совпадение действительно интересное. Возможно, взяли имена, соответствующие этим номерам, из Амтлихеса.

Нет. 22 явно нешмертельники, так как в тексте говорится: "Найден даже опознавательный жетон №65, который должен был находиться при останках захороненных в могиле №1."

Опознавательные жетоны видны на кадрах кинохроники, они совсем не похожи на смертные. Имели многоугольную (восьмиугольную, вроде), форму, а нешмертельники в форме правильного овала либо простого прямоугольника. На опознавательных жетонах выбивался только номер покойника в порядке обнаружения. На смертных жетонах гораздо больше информации: фио и пр.
Предположение, что имена взяли из Амтлихес, считаю сомнительным (вопрос - откуда имена для Амтлихес брали ). Припоминаю, что у одного покойника по Амтлихес нашли особенно много жетонов порядка как раз именно 22-х. Не исключено, что это те самые. Сами поляки здесь пишут, что в одну яму, которую раскопали, немцы якобы сбрасывали вещдоки, которые стали им более не нужны. В общем, что-то примерно в таком роде.

"Нешмертельники"-это znaki tozsamosci,мне думается,если бы они имелись в виду,было бы употреблено это словосочетание.И потом- znaczki z numerami identyfikacyjnymi-на "нешмертельнике" строго говоря именно идентификационного номера не было.

Что ж, обратимся к тексту:
1. "Znaleziono pojedyncze, przeoczone wуwczas, nieśmiertelniki. Nie zachowały się natomiast pochodzące z tego okresu żelazne znaczki z numerami identyfi kacyjnymi zwłok, pozostały po nich jedynie grudki rdzy. Tylko w mogile nr 1 znaleziono 22 takie identyfi katory, ktуre nie uległy korozji, gdyż były ocynkowane. Nosiły niskie numery, co jest zgodne z wiedzą, że pochowano tam pierwszych 310 zwłok."
2. "Znaleziska w dołach śmierci świadczą o niezbyt starannym przeprowadzeniu ekshumacji przez Niemcуw.
Pozostały w nich drobne szczątki kostne, a nawet pojedyncze czaszki. Znaleziono rуwnież znaczek
identyfi kacyjny nr 65, ktуry powinien być przy zwłokach pochowanych w mogile nr 1.".

Я понял так: смертных жетонов (ЛОЗов, нешмертельников) не нашли. Однако нашлись железные жетоны с номерами трупов в абсолютно проржавевшем состоянии. только в могиле 1 оказалось 22 таких жетона, которые избежали коррозии, поскольку были оцинкованными. У них были малые номера, что указывало на то, что там было захоронено 310 первых трупов.
Речь здесь идет о перезахоронении, сделанном немцами. Трупы в ту могилу укладывали в той очередности, в какой они эксгумировались первоначально, причем им присваивались номера, выбивавшиеся на найденных жетонах. Т. е. откопали 310 покойников, при них 22 жетона, на которых можно разобрать номера в пределах до 310-го.
В другом раскопе нашли жетон с номером 65, который по всему должен был находиться в могиле 1 (вместе с упомянутыми 22-мя), но оказался брошенным в другую яму.

По логике получается тогда так. У немцев номер на жетоне соответствовал номеру с фио в амтлихес. Покойник есть, жетон есть. Фио есть. На основании этого идентифицируем. Лепота. Типа доверяем амтлихес, как священной книге.

Pozostały w nich drobne szczątki kostne, a nawet pojedyncze czaszki. Речь о яме, в которой нашли жетон с номером 65. В ней мелкие костные останки, а также разрозренные фрагменты тел. По мне очевидно: госпитальное захоронение или захоронение останков жертв взрывов. Что-то примерно в таком роде.

Вячеслав Сачков пишет:

...Нет. 22 явно нешмертельники, так как в тексте говорится: "Найден даже опознавательный жетон №65, который должен был находиться при останках захороненных в могиле №1."

Опознавательные жетоны видны на кадрах кинохроники, они совсем не похожи на смертные. Имели многоугольную (восьмиугольную, вроде), форму, а нешмертельники в форме правильного овала либо простого прямоугольника. На опознавательных жетонах выбивался только номер покойника в порядке обнаружения. На смертных жетонах гораздо больше информации: фио и пр...

Если этого мало можно увидеть эти номерные бирки в советской кинохронике.
Номерные бирки имели круглую форму.

Может быть, были и круглой формы. Но я на снимках и в кадрах хроники с раскопок в Катынском лесу больше видел многоугольников, которые на недостаточно четких снимках могут казаться издали кругляками. Я видел еще круглые немецкие лагерные жетоны для военнопленных на фото на личных картах пленных. Стандарта формы для таких жетонов не существовало, они могли быть круглыми, овальными, прямоугольными. Были даже простые картонки. Аналогично с формой жетонов в вермахте. У меня сложилось впечатление, что чаще всего использовались овалы, значительно реже прямоугольники, еще много реже, можно сказать, совсем редко, обычно у особых достаточно сравнительно малочисленных служб типа ГФП или ВАИ вермахта, кружки. Насчет польской армии не скажу, ни одного жетона в форме правильного круга никогда не видел. Только одни овалы, продолговатый прямоугольник видел лишь однажды.

Вячеслав, покажите хотя одну многоугольную бирку которую Вы вроде бы видели "на снимках и в кадрах хроники с раскопок в Катынском лесу".


Насчёт введения опознавательных жетонов вермахтовского образца в войске польском попрошу также предоставить хоть какой то аутентичный документ (типа приказа маршала Тимошенко по РККА) подтверждающий их введение в ней.
Басни о полковнике демонстрирующего польскую болванку от жетона в Женеве или о внесении на жетонах в 1939 информации о вероисповедании жолнежов таковыми не являються по определению.
Официальные бамаги есть?

геолог пишет:

Вячеслав, покажите хотя одну многоугольную бирку которую Вы вроде бы видели "на снимках и в кадрах хроники с раскопок в Катынском лесу".

Вы путаете. Насчет нахождения польских нешмертельников прямоугольной формы в К. л. я никогда нигде ничего не утверждал. Видел на каком-то сайте однажды прямоугольный польский нешмертельник, только и всего. Откуда он, понятию не имею, там не указывалось. Но не из К. л. точно.

Вячеслав Сачков пишет:

Цитата :

Опознавательные жетоны видны на кадрах кинохроники, они совсем не похожи на смертные. Имели многоугольную (восьмиугольную, вроде), форму, а нешмертельники в форме правильного овала либо простого прямоугольника. На опознавательных жетонах выбивался только номер покойника в порядке обнаружения. На смертных жетонах гораздо больше информации: фио и пр...

Вячеслав Сачков пишет:

Цитата :

Может быть, были и круглой формы. Но я на снимках и в кадрах хроники с раскопок в Катынском лесу больше видел многоугольников, которые на недостаточно четких снимках могут казаться издали кругляками.

Ничего я не путаю. Это кто написал, Пушкин?..
Круглые - номерные бирки, овальные - опознавательные жетоны.
Ни одного многоугольника не видел, хотя и смотрел тоже самое.
Вот меня и заинтересовало, где Вы их рассмотрели?

По форме похожие на звезду Давида, только не 6-ти, а, вроде, 8-угольные. Издали можно принять за кружок.

Вся доступная кинохроника (германская и две советских) выложена на форуме.
Какую из них смотреть?

Любую. Везде есть.